स्वतःच्या सुरक्षेविषयी कुठेही तडजोड नकोच

-दादासाहेब येंधे (dyendhe1979@gmail.com)

सध्या काही लंपट मुलांकडून, पुरुषांकडून बस स्टॉपवर, मॉलमध्ये किंवा गर्दीच्या ठिकाणी तरुणींचे, महिलांचे त्यांच्या नकळत फोटो काढले जातात. व्हिडिओ शूटिंग केले जाते. गर्लफ्रेंड बरोबरच्या इंटिमेट क्षणांना मोबाईलने 'शूट' करण्याचा मोह अनेकांना होतो. पण अगदी खासगी क्षणांचे फोटो आणि व्हिडिओ चित्रीकरण आपल्या मित्रांना 'फॉरवर्ड' करून केवळ गंमत म्हणून ह्याचा आनंद लुटला जातो. 'जस्ट फॉर फन'. पण, काही विकृत वृत्तींचे तरुण त्यापुढचीही पायरी गाठतात. मुलींना किंवा विवाहित महिलांना ब्लॅकमेल करण्यासाठी ते सर्रास अशा क्लिप वापरतात. तेव्हा अशा समाजकंटकांच्या जाळ्यात तरुणी  फसतात व त्यातच गुरफटून जातात.

हल्ली इलेक्ट्रॉनिक वस्तू इतक्या फॉरवर्ड निघाल्या आहेत की साध्या मोबाईलच्या कॅमेऱ्याने स्त्रीलंपट तरुण जीन्स पॅन्ट व शर्ट घालणाऱ्या तरुणींची चालताना त्यांच्या शरीराच्या हालचाली आपल्या मोबाईल कॅमेऱ्यामध्ये टिपत असतात.  

समीक्षा (काल्पनिक नाव) एका खाजगी कंपनीत टेलिफोन ऑपरेटर म्हणून काम करते. कामावरून सुटल्यानंतर ती दादर मार्केटमध्ये शॉपिंग करत असताना एक तरुण तिचा पाठलाग करत असल्याचा तिला संशय येतो. ती सावधपणे पुढे सरकते. काही वस्तू खरेदी न करता त्या तरुणाला चुकवण्याचा प्रयत्न ती करते. तेव्हा तिच्या लक्षात आले की हा तरुण माझे चित्रीकरण करत आहे. गर्दी असल्यामुळे त्या तरुणाला कसे पकडावे हा विचार ती करत होती. तो तरुण मात्र समीक्षाचा पिच्छा सोडण्यास तयार नव्हता. त्याचे धाडस पाहून समीक्षा संतापली. आता मात्र या तरुणाला सोडायचे नाही त्याचा मोबाईल काढून घेऊन त्याच्या मुस्कटात ठेऊन द्यायचे ठरवून ती मागे फिरली आणि तिने त्याला स्पष्ट विचारले, 'तू माझा पाठलाग का करतोस? माझे मोबाईल मधून शूटिंग का करत आहेस? तुझा मोबाईल दाखव? समीक्षाने धाडस करून त्या तरुणाकडे मोबाइलची मागणी केली. तेव्हा त्या तरुणाने चक्क नकार दिला. त्या तरुणानेही समीक्षावर आक्रमक पवित्रा घेत तिचा आरोप धुडकवीत तिला मोबाईल देण्यास चक्क नकार दिला. त्यांची शाब्दिक बाचाबाची सुरू असतानाच समोर बघ्यांची गर्दी जमली. गर्दीमध्ये पुरुषांची संख्या सर्वाधिक असल्याने समीक्षाने माघार घेतली. याचाच फायदा घेत तो तरुण समीक्षालाच बडबड करीत गर्दीत गायब झाला. पुढे समीक्षाही तेथून निघून गेली. पण, पुढे अनेक दिवस त्या तरुणाने आपले पाठीमागून चित्रीकरण केले असेल तर? त्या चित्रिकरणाचं तो काय करेल? त्याची क्लिप्स बनवून मित्रांना फॉरवर्ड तर करणार नाही ना? या भीतीने तिला झोप लागत नव्हती. त्या दिवसापासून  समीक्षा ने टंच जीन्स पॅन्ट व शॉर्ट -टॉप वापरायचे सोडून दिले. फॅशनच्या नावाखाली मी जर तंग कपडे घातले नसते तर कदाचित दादरच्या मार्केटमध्ये जो प्रकार माझ्याबरोबर घडला तो कदाचित घडलाच नसता असे समीक्षाचे म्हणणे आहे. खरेतर अशा लंपट व्यक्तीला तेथेच पकडून पोलिसांच्या स्वाधीन करणे गरजेचे आहे. तरच असे प्रकार थांबतील.

आपले नाव न छापण्याच्या अटीवर एका महिला पोलीस अधिकाऱ्याने सांगितले की, काही तरुणी तर पैशांच्या हव्यासापोटी किंवा चुकीच्या व्यक्तीबरोबर असलेल्या संबंधांतून नको त्या मोहजाळ्यात फसतात. आपल्या अत्यंत खाजगी क्षणांना कॅमेऱ्यामध्ये बंदिस्त करण्याची मुभा त्या त्यांच्यासोबत असणाऱ्या पुरुषांना देतात. नात्यावरच्या विश्वासाच्या शपथा देत इमोशनल ब्लॅकमेलिंग करण्यात येते. कित्येकजणी या प्रकारांना बळी पडतात. समोरच्या व्यक्तीची नियत चांगली नसेल तर अशाप्रकारे कॅमेऱ्यात टिपलेल्या क्षणांचा सर्रास दुरुपयोग होतो. ब्लॅकमेल करण्यापासून ते शरीरविक्री करणाऱ्यांसाठी बळजबरी करण्यापर्यंत विविध संदर्भात या व्हिडिओचे क्लिप्स वापरून मुलींना किंवा महिलांना यात गोवण्यात येते. 

बॉयफ्रेंड बरोबर फोटो काढतानाही ते फोटो तुमच्या खाजगी क्षणांबद्दल नसतील याची तुम्ही काळजी घेतली पाहिजे. तुमच्या बॉयफ्रेंडवर तुमचा कितीही विश्वास असला आणि आपलं नातं कधीच तुटणार नाही अशी तुमची पक्की खात्री असली तरी भविष्यात काय घडेल हे सांगणे फार कठीण. आणि जर दुर्दैवाने तुमचे नाते तुटले तर तुमचा मित्र त्या क्षणांचा त्या फोटोचा दुरुपयोग करणार नाही याची खात्री कोण देणार? प्रेमभंग झाल्यावर तो माणूस कसा वागेल हे कोणी सांगू शकत नाही. त्यामुळे त्यांना कुठल्याही परिस्थितीत फोटो आणि व्हिडिओ स्वरूपात बंदिस्त करणे टाळलेलंच बरं. 

तुमच्या अपरोक्ष तुमचे मित्र तुमच्या घरी येत असतील तर वेळीच सावध व्हा. बऱ्याच घटनांमध्ये विश्वासू अन नेहमीच्या मित्रांनीच धोका दिल्याचे उघडकीस आले आहे. तेव्हा तुमच्या रूममधील आडोसे, कोपरे वेळोवेळी तपासात जा. जेणेकरून कुठे छुपा कॅमेरा नाही ना याची खात्री होऊ शकेल. स्वतःच्या सुरक्षेविषयी कुठेही तडजोड करू नका.

सदर लेख महिलांचे आवडते मासिक माझी सहेली यांनी (मार्च २०२१) प्रसिद्ध केला आहे.

सायबर क्राईम रोखा

पोलिसांना सायबर प्रशिक्षण द्या

-दादासाहेब येंधे (dyendhe1979@gmail.com)

सध्या गुन्हेगारीच्या पद्धतीप्रमाणे पोलिसांना प्रशिक्षण देणे गरजेचे आहे. आता सायबर गुन्ह्यांचे प्रमाण वाढत आहे. गुन्हेगार अनेक प्रगत तंत्र वापरत आहेत. त्यामुळे पोलिसांनाही आधुनिक शस्त्रास्त्रे आणि प्रशिक्षण मिळणे गरजेचे आहे. इंटरनेटचा वापर सध्या मोठ्या प्रमावर केला जात असून त्यावरून आर्थिक व्यवहारही मोठ्या प्रमाणात सुरू आहेत. त्यामुळे सायबर क्राईम वाढत चालले आहेत. दिवसाढवळ्या नागरिकांना लुटले जात आहे. महत्त्वाच्या ठिकाणी सायबर युनिट स्थापन देखील करण्यात येत आहेत. प्रत्येक जिल्ह्यात असे युनिट स्थापन करण्यात यावेत. त्याद्वारे गुन्हेगारांपर्यंत पोलीस पोहोचत आहे. आता पोलिसांनी सायबर साक्षर होणे गरजेचे असून जनतेनेही याबाबत सतर्क होणे आवश्यक आहे. दहशतवादी, नक्षलवादही महत्त्वाचे आव्हाने आहेत. त्यांची विचारधारा समजून त्यांचे समर्थक, हितचिंतक शोधणे हे पोलिसांसमोर मोठे आव्हान आहे. 

पोलिसांची कठीण परिस्थिती आणि त्यांना प्रतिकूल परिस्थितीत करावी लागणारी मेहनत समजून घ्यावी. पोलिसांचे मनोबल वाढवावे. पोलिसांची उपेक्षा थांबवावी. प्रसारमाध्यमातून पोलिसांची जी प्रतिमा रंगवली जाते. त्यामुळे पोलिसांची प्रतिमा ढासळतच आहे. पोलिसांवरील ताण कमी करण्यासाठी पोलिसांच्या कामाचे तास कमी करून ते आठ तास करण्यात यावेत. त्या प्रमाणात दलात भरती करण्यात यावी. अनेकदा कुचंबनेमुळे,  व्यायामाअभावी, दडपणामुळे, छंद जोपासण्यासाठी वेळ मिळत नसल्यामुळे, कुटुंबाला वेळ देता येत नसल्याने आणि आर्थिक अडचण या कारणांमुळे पोलिसांमध्ये एकाकीपणा येतो त्यावर समुपदेशन यासारखा उपाय शोधावा लागेल.

पोलीस दलात अनेक कर्तबगार महिला आहेत. मात्र, त्यांना त्यांच्या क्षमतेनुसार जबाबदारी देण्यात येत नाही. महिला त्यांची जबाबदारी योग्य रीतीने पार पडू शकतील, हा विश्वास पोलिस दलात असणे आवश्यक आहे. त्यासाठी वरिष्ठ पोलिस अधिकाऱ्यांची मानसिकता बदलण्याची गरज आहे. पोलिसांच्या प्रत्येक श्रेणीत मनुष्यबळाची कमतरता आहे. त्याप्रमाणे त्या जागा भरण्यात याव्यात. सध्या पोलीस भरतीला चांगला प्रतिसाद मिळत आहे. मात्र, नुसती भरती होणे महत्त्वाचे नसून भरती झालेल्यांना सायबर प्रशिक्षण देणेही गरजेचे आहे. सध्या उपलब्ध असलेल्या प्रशिक्षण केंद्राच्या मर्यादेनुसार पोलिस दलात भरती करण्यात येत आहे. पोलीस खात्याला आणखी प्रशिक्षण केंद्राची गरज आहे. दिवसेंदिवस सायबर क्राईम वाढत असल्याने त्याबाबत कायदे करणे गरजेचे आहे. 

स्वातंत्र्यासोबत सुरक्षितता महत्त्वाची

-दादासाहेब येंधे (dyendhe1979@gmail.com)

सध्या महिला घरदार आणि नोकरी नेटाने सांभाळत असून त्या आता मोकळ्या हवेत उंच भरारी घेत आपले स्थान निर्माण करीत आहेत. स्वातंत्र्योत्तर काळातील अनेक महिलांनी स्त्रियांच्या उन्नतीसाठी बलिदान दिले, तर काही महिलांनी जनतेसाठी लढत असलेल्या आपल्या नवऱ्याला त्यांच्या कामगिरीत साथ दिली. त्यापैकी रमाबाई आंबेडकर यांनी त्याग करून नेहमीच डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या पाठीशी त्या खंबीरपणे उभ्या राहिल्या. त्याचप्रमाणे सावित्रीबाईंनी अन्याय स्वीकारत महिलांना शिक्षण देण्याचा ध्यास घेत त्या पहिल्या शिक्षिका झाल्या.  तसेच सर्वत्र गाजत असलेला मराठी चित्रपट 'आनंदीबाई जोशी' हा चित्रपट सर्व महिला व पुरुष वर्गाला भावला. डॉक्टर आनंदीबाई पहिल्या डॉक्टर महिला ठरल्या. केवळ त्यांच्या पाठीशी खंबीरपणे उभे असलेले गोपाळराव यांच्यामुळेच. त्या पहिल्या स्त्री डॉक्टर बनल्या आणि त्याचप्रमाणे संसर्गजन्य कुष्ठरोगावर काम करत प्रकाश आमटे यांना साथ देत त्यांची पत्नी मंदाकिनी आमटे यांनी सुद्धा अनेक आदिवासी भागातील लोकांची आरोग्य सेवा करत त्या सर्वांच्या आई झाल्या. 

सिंधुताई सकपाळ म्हणजे सर्वांच्या 'माई' यांनी अनेक संघर्ष करत निराधार मुलांना आधार देत मोठे केले. त्यांना सांभाळत त्यांच्या त्या आई झाल्या. अशाच अनेक महिला आजही लढत आहेत. प्रत्येकाचे कार्य मोठे आहे आणि या कार्यालाच सर्व महिलांनी त्यांचे मोलाचे मार्गदर्शन आणि त्यांचे विचार समजून ते  आत्मसात करण्याची गरज आहे. या सर्व महिला कष्टातून लढत मार्ग काढत सर्वांना दिशा देत एक प्रेरणादायी ठरल्या आहेत. या महिलांप्रमाणे अनेक महिला सामाजिक कार्यकर्ते स्त्री स्वातंत्र्याची बीजे रोवताना दिसून येत आहेत. 

पूर्वी महिला फक्त 'चूल आणि मूल' एवढ्यातच सीमित होत्या. सतीप्रथा, बालविवाह, केशवपन यासारख्या गंभीर अत्याचारांना सामोरे जायच्या. त्यामुळे अनेक वेळा त्यांना शिक्षण घेण्यापासून वंचित राहावे लागत होते. पूर्वी ग्रामीण भागातील महिला साक्षर नव्हत्या. त्या घराचा किंवा घरातील माणसांचाच विचार करत होत्या. त्यामुळे घराचा उंबरठा ओलांडताना त्यांना कित्येकदा विचार करावा लागत होता. परंतु अनेक युवक पुरुषांनी या महिलांना शिक्षित केले. स्त्री स्वातंत्र्याची बीजे रोवत त्यांना स्वबळावर जगण्यासाठी उभं करत घरादाराच्या प्रगतीप्रमाणेच स्वतःचा विचार करण्याचे स्वातंत्र्य मिळवून दिले. बदलत्या काळानुसार महिलांचे राहणीमान जरी बदलत असले तरी आधुनिक जगात वावरताना पूर्वीपेक्षाही कित्येकपट आज महिला प्रत्येक क्षेत्रात मोलाची कामगिरी करताना दिसत आहेत. तरीही आजच्या युगात महिलांच्या सुरक्षिततेचा प्रश्न उभा राहतोय. स्त्रियांवर अत्याचार वाढत आहेत. त्यात कौटुंबिक कलह आणि वाढते अत्याचार यांचे प्रमाण अधिक दिसून येते. या अत्याचारापासून महिलांनी आपले संरक्षण करणे गरजेचे आहे. एकीकडे आपण म्हणतो की, स्त्रीला स्वातंत्र्य मिळाले याच स्वातंत्र्यामुळे तिला आता विविध गोष्टींपासून सुद्धा सावध राहणे ही तिची स्वतःसाठीची  लढाई आहे. तेव्हाच ती तिच्या सुरक्षेमध्ये खऱ्या अर्थाने सक्षम होईल. समाजाने देखील महिलांप्रती मदतीचा हात पुढे केला पाहिजे. 

पुरुषांच्या बरोबरीने महिलांना हक्क मिळावेत

 -दादासाहेब येंधे (dyendhe1979@gmail.com)

महाराष्ट्र सरकारने १९९४ मध्ये पहिले महिला धोरण जाहीर केले. त्यानंतर परिस्थितीनुसार त्यात बदलही केले. त्यामुळे थोडे का होईना महिलांना अधिकार मिळाले. या धोरणात स्त्रियांच्या सक्षमीकरणासाठीच्या योजना प्रत्यक्ष राबवल्या गेल्या असत्या तर नक्कीच महिला सक्षमीकरणासाठी मोठा हातभार लागला असता. पण, या योजना फक्त कागदोपत्री जास्त अन अंमलबजावणीत कमी पडल्या. त्यामुळे महिला सक्षमीकरण हा शब्द आता वाचून-वाचून गुळगुळीत  झाला आहे. आजच्या घडीला दोन प्रकारातील महिला आपल्याला दिसून येतात त्यात केवळ शहरी व ग्रामीण असं वर्गीकरण करता येईल.

शहरी व ग्रामीण भागातील स्त्रियांची आर्थिकदृष्ट्या परिस्थिती मोठा फरक आहे. ग्रामीण भागात रोज हातावर कमवून (रोजंदारी करून) खाणारी स्त्री तर हजारो रुपये वेतन घेणारी स्त्री शहरी भागात आहेत. ग्रामीण भागात पुरुषांच्या बरोबरीने रोजगार मिळत नसल्याने तिला संपूर्ण परावलंबी जीवन जगावे लागते. शहरातील स्त्रियांच्या भूमिका, महत्वकांक्षा व दृष्टिकोनात बदल होत आहे. मात्र, डोंगर कपारीत व अगदी दुर्गम भागात राहणाऱ्या स्त्रियांचे आयुष्य अधिक शारीरिक कष्टाचे झाले आहे. उदाहरण द्यायचं झालं तर शहरातील सर्व स्त्रिया आरामात काम करतात असं नाही पण निदान त्यांच्या डोक्यावर पंखा तरी फिरतो. ग्रामीण भागातील स्त्रिया शेतीवाडी उन्हातानात काम करतात. पाण्यासाठी मैलोनमैल पायपीट करत आहेत. आजही स्त्रिया कष्ट आणि वेळ मोठ्या प्रमाणात खर्च करूनही आर्थिकदृष्ट्या सक्षम झालेल्या मात्र दिसून येत नाहीत. अजूनही अनेक स्त्रियांना वडील, पती, मुले यांच्यावर अवलंबून राहावं लागतं. स्वतःची मते मांडता येत नाही, हेच त्यांच्या दुर्बलतेचे मुख्य कारण आहे. 

महिलांच्या आर्थिक सबलीकरणासाठी रोजगारात पुरुषांच्या बरोबरीनेही संधी मिळायला हवी. त्यांचा जीवनस्तर उंचावण्यासाठी आर्थिक, सामाजिक, शैक्षणिक व राजकीय क्षेत्रात महिलांना पुरुषांच्या बरोबरीने हक्क व दर्जा प्राप्त करून देऊन विकासाची संधी द्यायला हवी. विशेष म्हणजे महिलांसाठी शासनातर्फे आखलेल्या योजना फक्त कागदोपत्री न राहता त्या प्रत्यक्ष संबंधित महिलांसाठी कशाप्रकारे राबवल्या जातील हे बघणे गरजेचे आहे. आज पुरुषांच्या बरोबरीने अगदी काही ठिकाणी पुरुषापेक्षा दोन पावले पुढे गेलेली महिला तसेच आर्थिक, सामाजिक, धार्मिक, वैद्यकीय, सहकार, राजकीय अशा सर्वच क्षेत्रात बाजी मारणाऱ्या अनेक महिला आहेत हेदेखील विसरून चालणार नाही. त्यासाठी महिलांना कायद्याचे प्रशिक्षण द्यायला हवे. ज्यादिवशी तिला समाजात बरोबरीचे स्थान मिळेल, निर्णयप्रक्रियेत तिला सामील केलं जाईल, तिला तिच्या मेहनतीचा योग्य मोबदला मिळेल, तेव्हाच महिला खऱ्या अर्थाने सक्षम झाली असे म्हणता येईल.